کودکانی که معتاد می شوند!
"کودک کار و خیابان" واژه ای که مدت هاست بر سر زبان ها افتاده و هر متخصص و دلسوزی را به سمت و سوی خود کشانده است. این که کودکان خیابان چه کسانی هستند و چه می کنند و اصولا کودک کیست، نیز شاید بارها و بارها در گوش و ذهن ما تداعی شده است.

اما یک کودک تنها به واسطه این که کار می کند و یا در هر کوچه پس کوچه ای قیافه ای رنجور به خود می گیرد و به تصور برخی به گدایی می افتد تنها مسئله و مشکل جامعه امروز ایران و نیز جامعه جهانی نیست.

آمار دردناک
با اینکه در کشور ما و به اعتقاد خسرو صالحی -فعال حقوق کودک- دربسیاری از کشورهای جهان آمار درست و علمی از کودکان کار و اعتیاد وجود ندارد اما تحقیقی در جنوب تهران نشان می دهد که 66 درصد کودکان خیابان به بیماری عفونت های انگلی روده، 10درصد به عفونت های اداری،96 درصد به پوسیدگی دندان ها و بیماری های لثه و 24 درصد به عفونت های پوستی مبتلا بودند. همچنین از 87 کودک خیابانی مورد مطالعه که میانگین سنی شان 11 سال بوده است 1/16 درصد کودکان مورد مطالعه مصرف سیگار و 1/9 درصد کودکان مصرف مواد مخدر داشته اند. ضمن آنکه افکار خودکشی در 7/5 درصد کودکان به اثبات رسید، 5/10 درصد کودکان دچار افسردگی بوده و 5/10 درصد هم قبلا افسردگی داشته اند. در مجموع در 4/61 درصد از کودکان افسردگی گزارش شده است. در این میان2/13 درصد کودکان مبتلا به افسردگی، سیگار و 5/7 درصد آنان مواد مخدر مصرف می کرده اند. در مجموع 21 درصد از کودکان مورد مطالعه و 15 درصد کودکان مبتلا به افسردگی، مورد سوء استفاده جنسی قرار گرفته اند. این آمار و آمار سال های اخیر در کشورمان بنا بر نظر کارشناسان جز فاجعه ای که به واسطه کودک بودن رخ داده است چیز دیگری نیست. زمانی که یک کودکان کار بیش از 10 ساعت را در خیابان های پرخطر شهر تجربه می کند و با انواع مختلف آدم ها و بزه ها برخورد می کند. او زندگی با افرادی را تجربه می نماید که ویژگی هایی چون بی سوادی،‌ فقر،‌ اعتیاد، خشونت و آزار، بی حرمتی، عدم رعایت بهداشت، سوء تغذیه و... را دارا هستند و ساعات استراحت و تفریح خود را اینچنین می گذراند. این وضعیت مسلما جز بستری پرخطر، که او را به آسیب های بسیاری فرا می خواند، تصویر دیگری در برابرش قرار نمی دهد.

اعتیاد در کودکان کار و خیابان
طبق آمارهای جهانی 25% تا 95% از کودکان کار و خیابان به نوعی از مواد روانگردان و اعتیادآور استفاده کرده اند. همچنین عوامل گرایش کودک به مواد نیز بستگی زیادی به سن، جنس و محیط زندگی وی دارد. موسوی چلک معاون بهزیستی کشور معتقد است حداقل 10% از این گونه کودکان بهره هوشی بالای 110 را دارا هستند و به دلیل حضور در خیابان احتمال بیشتری برای مصرف مواد اعتیاد آور دارند. خسرو صالحی فعال حقوق کودک، می گوید: بحث اعتیاد در کودکان کار چند سالی است که مطرح است و یکسری از بچه ها نیز متاسفانه به دلایل اقتصادی، اجتماعی و .. آلوده شده اند. در بسیاری از موارد در دسترس بودن مواد، تعداد افاغنه بودن کودکان کار و افغانی بودن یک مقدار دسترسی و شرایط را برای اعتیاد بیشتر کرده است. اما بحث مهمتری که سازمان جهانی نیز روی آن تاکید دارد اعتیادی است که منجر به ایدز می شود. صالحی از تعداد پروژه های بسیاری که در سطح دنیا تعریف شده که که هند و برزیل نمونه های آن هستند یاد می کند و می افزاید: دغدغه جهانی این است که این اعتیاد در حال حاضر منجر به ایدز می شود و استفاده از سرنگ های آلوده به پیشرفت این بیماری کمک می کند. همچنین در ایران به نسبت آمار جهانی با توجه به شرایط مذهبی و عرفی جامعه، ایدز از طریق ارتباط های جنسی کمتر مشاهده می شود.
به نظر می رسد آنچه در کودکان کار و خیابان به دلیل مشغله کار و وضعیت اجتماعی و محیطی به افزایش اعتیاد دامن می زند به نوعی کنجکاوی و شجاعت و نیز منیت کودکانه این گروه از افراد جامعه است. این بچه ها به دلیل خصلت ماجراجویی و بی باکی خود بیشتر از دیگران در معرض آسیب و خطر اعتیاد قرار می گیرند. همچنین دسترسی به انواع مختلف مواد خطرات را برای این کودکان افزایش می دهد. در این ارتباط صالحی معتقد است: موادی که این کودکان مصرف می کنند اصولا موادی است که باید سهل الوصول باشد و به دلیل ترس و محیط کار حتی تزریق نیز به نوعی برای این کودکان مشکل است. پس این مواد هم باید به راحتی بدست آورند و هم به سهولت به مصرف برسانند. این بچه ها عموما از تریاک و مشتقات شروع می کنند و به مواد دیگر کشیده می شوند. این فعال حقوق کودک ادامه می دهد: بچه هایی وجود داشتند که معتاد بودند و در بررسی ها مشخص می شد که از انواع مختلف مواد استفاده کرده اند که به دلیل همان کنجکاوی و منیت های کودکانه بوده است. ولی به هر حال مشکل اعتیاد بیشتر شده و بعضی از کودکان شیشه و هروئین نیز مصرف می کنند.
کار کودک و اجبار به کار و محیط های زندگی و کاری او نیز به مسئله اعتیاد دامن می زند تا جایی که برخی کودکان کارگر در کارگاه هایی که با چسب و بنزین و سایر مواد کار می کنند به خوردن و استشمام آن معتاد می شوند. کودکان زباله گرد به دلیل تماس مستقیم با مواد خطرناک و زباله های سمی بیمارسانی و یا وسایلی چون سرنگ های آلوده معتاد و مبتلا به بیماری های عفونی و ایدز خواهند شد. مشکلات و آسیب های پیرامون این کودکان آن قدر زیاد و قابل تامل است که گروه بسیار زیادی از فعالان غیردولتی و دولتی را درگیر خود کرده است. بیش از 30 NGO حقوق کودک در استان تهران و کل کشور بر روی پدیده کار کودک فعالیت می کنند که بازهم به نظر می رسد با کمبودهایی مواجه باشد. به نظر خسرو صالحی که سال هاست بر روی کودکان کار و خیابان تحقیق و بررسی می کند در ایران نزدیک به 7 میلیون از این بچه ها در کنار ما در حال کار هستند که متاسفانه آمار پنهان مانده ای است و دیده نمی شود.

وجود باورهای غلط
باورها و اعتقادات عامیانه بخش دیگری از عللی است که می تواند به اعتیاد و ایدز در کودکان منجر و باعث گستردگی آن شود. در کشور ما اعتقاد بر این است که در صورت بروز درد می توان مقداری از تریاک را در آب حل کرده و به کودک خورانید. در کشورهای افریقایی بر این باورند در صورتیکه فرد مبتلا با دختر باکره ای رابطه برقرار نماید بیماری وی شفا خواهد یافت. همین موضوع یکی از مشکلاتی است که باعث گسترش روزافزون بیماری ایدز در جوامع افریقایی شده است. علاوه بر مسائل فرهنگی، عواملی چون فقر اقتصادی، کم سوادی خانواده، مهاجرت، عدم دسترسی به خدمات حمایتی، توزیع ناعادلانه ثروت و رشد فاصله طبقاتی در سال های اخیر در بروز این پدیده تاثیر گذار است. موسوی چلک در زمینه اعتیاد و گسترش ایدز در کودکان خیابان چالش هایی را بر می شمارد، او می گوید: عدم دسترسی به همه کودکان، عدم همکاری و توجه خود کودک، پائین بودن سطح تحصیل که آموزش ها را بسیار دشوار کرده است، عدم آشنایی کارشناسان با موضوع، زمان کوتاه ارتباط در مراکز پذیرنده کودک و عدم پذیرش وضعیت موجود از سوی خانواده، مدرسه و حتی خود کودک چالش هایی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
به هر حال به نظر می رسد آموزش های مستمر و فراگیر در سطح کودکان، خانواده، محیط اجتماعی و مسئولین مربوطه می تواند در شرایط کنونی مورد توجه قرار گیرد. آموزش همتایان یعنی استفاده از خود کودکان برای انتقال مطالب و حساسیت موجود به جامعه هدف و کودکانی که به راحتی در دسترس افراد عادی و حتی مددکاران قرار ندارند، شیوه ای است که امسال سازمان جهانی و مراکز دولتی و غیردولتی فعال را در کارگاهی به همین عنوان گرد هم آورد. نبود قانون مناسب، نارسایی های قانونی و در نهایت اجرا نشدن همان قوانین ناقص نیز، خود جز عواملی است که می تواند به گسترش اعتیاد در کودکان کار و خیابان شتاب بیشتری بخشد که امید است هرچه زودتر چاره ای برای آن اندیشیده شود.